درسی که از عید فطر باید بگیریم !

معنى محاسبه و مراقبه

مرحوم نراقى در جامع السعادات مى فرماید: محاسبه عبارت است از این كه انسان در هر شبانه روز یک وقتى را معین كند كه به حساب نفس خویش برسد كه چه اعمالى را انجام داده و طاعت ها و گناهانشرا موازنه و سنجش نماید و نفس خویش را سرزنش كند؛ اگر در طاعت الهى تقصیر نموده یا مرتكب معصیت شده، و شكر نماید خداوند را اگر واجبات را انجام داده و معصیتى از او صادر نشده و شكر زیادترى نماید اگر موفق به بعضى اعمال خیر و مستحبى شده است و مراقبه آن است كه همیشه ملاحظه كند ظاهر و باطن خود را تا این كه اقدام به معاصى نكند و واجبات از او ترك نشود تا این كه در موقع محاسبه ملامت و ندامت متوجه او نشود.2

آثار محاسبه

امام على(علیه السلام) می فرماید: هركس به حساب خود برسد در دنیا سود مى برد.3 و نیز مى فرماید: هر كس به حساب نفس zwj; خویش برسد عیوبش را درك مى كند و به گناهانش احاطه پیدا مى كند. پس از گناهان توبه مى كند و عیوبش را اصلاح مى نماید.4

چرا به محاسبه نفس اهمیت نمى دهیم؟

به دلیل فراموشى خدا و از خودبیگانگى:تردیدى نیست كه منشأ عدم توجه به این موضوع مهم غفلت از خداوند است و از نظر قرآن كسانى كه خداوند را فراموش كنند، خداوند نیز آن ها را از خودشان بیگانه نموده است. و لاتكونوا كالذین نسوا للّه فانسیهم انفسهم5 لذا خداوند خطاب به پیامبر مى فرماید از آن كسى كه قلبش را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مكن چرا كه چنین فردى پیرو هواى نفس zwj; است. ولا تطع من اغفلنا قلبه عن ذكرنا واتبع هویه 6

به دلیل غرور و امید بى جا

یكى دیگر از عوامل ترک محاسبه نفس، غرور و خود فریبى است. حضرت على علیه السلام مى فرماید: اى انسان! چه چیز تو را به گناهت جرأت داده؟ چه چیز تو را در برابر پروردگارت مغرور ساخته؟ چه چیز تو را بر هلاكت خویش علاقمند كرده است؟ آیا این بیمارى تو بهبودى ندارد؟ آیا این خوابت بیدارى ندارد؟ چرا همان گونه كه به دیگران رحم مى كنى به خودت رحم نمى كنى؟7

راه محاسبه نفس

كنترل و اداره نفس كار آسان و ساده اى نیست بلكه به تدبیر، بردبارى و تلاش zwj; فراوان نیاز دارد. مگر نفس امّاره به این سادگى تسلیم مى شود؟ و مگر به آسانى پاى میز محاكمه و حساب رسى حاضر مى گردد؟ راه هایى كه در حساب رسى نفس، مۆثر و مفید است عبارتند از:

- انسان به یاد محاسبه شدید و سخت قیامت بیافتد كه در قیامت از جن و انس حساب رسى دقیق مى كنند. قرآن مى فرماید: سنفرغ لكم ایّه الثقلان8 به زودى به حساب شما مى پردازیم اى دوگروه انس و جن !امیرالمۆمنین مى فرماید : قبل از آن كه در قیامت به حساب شما برسند در دنیا به حساب خود بپردازید و قبل از آنكه كارهاى شما رابسنجند خود رابسنجید.9

-امام على علیه السلام :می فرماید: لازم است انسان عاقل به حساب خود رسیدگى كند و تمام عیب ها و زشتى هایى را كه دارد نسبت به دین و رأى و اخلاق و ادب اینكه ثبت و ضبط كند و آنها را به ذهن خود بسپارد یا آن كه در صفحه كاغذى بنویسد و براى برطرف نمودن آن ها فعالیت كند.10 پس خوب است هنگام توبه و پرهیز از گناهان گذشته، دفترى تهیه كنیم، هر روز حقوقى را كه از دیگران بر عهده داریم بنویسیم و آنچه از عبادات و وظایف خود تباه كرده ایم را بنگاریم و حتى براى هر عضوى صفحهrlm;اى مخصوص قرار داده و تمامى حقوق واجب آن عضو را ثبت نماییم، سپس براى هر یك فكرى كارساز كنیم؛ تا از این طریق معلوم شود آیا ترك واجب یا ارتكاب حرام از ما سرزده استrlm; یا نه؟ برای آگاهی از حقوق خود و دیگران مراجعه به کتاب رساله حقوق امام سجاد علیه السلام بسیار راهگشاست.

پس از پایان یافتن این عمل شایسته، باید

-حقوق الهى را انجام داده، كفارات را پرداخت كنیم؛ نذرهایمان را به جا آورده و در فراسوى همه این ها براى جبران خطاهایى كه نیاز به استغفار دارد، استغفار كنیم.

-حقوق مالى و غیر مالی مردم را جبران كرده و طلب حلالیت كنیم.

-براى صاحبان حقوقى كه توان جبران آن را نداریم اعمال خیر و كارهاى خداپسند انجام دهیم.

- حق نفس و اعضای بدن خود، حق چشم و گوش و زبان و دست و پای خود را بپردازیم و بدانیم که آن ها یکی از گواهان اعمال ما در روز قیامت هستند.

اى خداوند، ما در این روز فطر، روز عید و شادمانى مۆمنان، روز اجتماع مسلمانان به گرد یكدیگر، از هر گناه كه مرتكب شدهrlm;ایم و از هر كار زشت كه زین پیش از ما سر زده، و از هر خیال بد كه در دل خود پنهان داشتهrlm;ایم، توبه مىrlm;كنیم، توبه كسى كه در دل خیال بازگشتش به گناه نیست و بار دیگر به گناه باز نگردد، توبهrlm;اى بىrlm;بازگشت، عارى از هر گونه شك و ریب. بار خدایا، چنین توبهrlm;اى را از ما بپذیر و از ما خشنود شو و ما را در آن توبه ثابت قدم گردان.11

پی نوشت ها:

1-الأمالی (للصدوق) / ترجمه كمرهrlm;اى، متن، ص: 100

2-جامع السعادات ، ج 3، 640.

3- غررالحكم ، ص 6 696.

4- غررالحكم ، ص 6 696.

5- سوره مبارکه ، 19.

6-سوره مبارکه كهف ، 28.

7- نهج البلاغه ، خطبه 223

8-سوره مبارکه الرحمن، 26. قرآن در آیات متعدد موضوع حسابرسى قیامت را مطرح نموده از جمله در سور بقره، 284؛ انبیاء 47؛ نساء، 86؛ زال ، 8.

9- غررالحكم ، ص 385.

10- بحارالانوار، ج 17، ص 116.

11-گوشه ای از مناجات چهل و پنجم امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، ترجمه آیتى، ص: 288.